Wyświetl większą mapę

Cmentarz Ewangelicko-Augsburski w Warszawie znajduje się przy ulicy Młynarskiej 54/58. Założony w 1792 roku, mniej więcej w tym samym czasie, kiedy powstał cmentarz rzymskokatolicki na Powązkach i cmentarz reformowany przy ul. Żytniej, na terenach odkupionych od bankiera Karola Schultza (od jego imienia pochodzi nazwa ulicy Karolkowej). Wcześniej protestanci chowali swoich zmarłych na cmentarzach dla innowierców, w XVII i XVIII w. usytuowanych w pobliżu arsenału i na terenie dawnej jurydyki Leszno. Jest to pierwszy w Polsce cmentarz zaprojektowany przez architekta, co wyraźnie widać w czytelności układu alej. Jego plan w głównym zarysie jest dziełem Szymona Bogumiła Zuga (1733 - 1807), budowniczego m.in. kościoła Świętej Trójcy przy placu Małachowskiego (dawniej Placu Ewangelickim).     
W 1822 roku cmentarz został rozszerzony, kolejne powiększenie nastąpiło w roku 1858, przy czym na części zakupionych gruntów wybudowano wówczas zborowy Dom Sierot i Dom Starców. Pozostałością dawnego zarysu cmentarza jest tzw. stary mur cmentarny miedzy alejami C i D. W czasach powstania kościuszkowskiego, a następnie listopadowego, mury i teren cmentarza były wykorzystywane jako linia obrony polskich wojsk. Zażarte boje w 1831 roku upamiętnia tablica na starym murze cmentarnym.

           

Jednak najbardziej ucierpiał cmentarz we wrześniu 1939 roku podczas obrony Warszawy oraz w czasie powstania warszawskiego. W  sąsiedztwie nekropolii mieściła się kwatera ppłk. „Radosława", dowódcy Kedywu, w budynkach Domu Starców byli rozmieszczeni żołnierze batalionu „Parasol", w gmachu Telefunkena - żołnierze batalionu „Zośka". W kancelarii cmentarza kwaterował ppłk. „Paweł" ze sztabem Zgrupowania Obwodów AK, a w sąsiednich budynkach - batalion harcerski „Wigry". Cmentarz był terenem zaciętych walk. Zniszczeniu i naruszeniu uległo prawie 60% substancji zabytkowej, cennych pomników i grobowców, w tym kaplica Halpertów. Wraz z budynkiem kancelarii spłonęły księgi i archiwum cmentarne, co po wojnie uniemożliwiło zlokalizowanie miejsc pochówku wielu wybitnych i zasłużonych osobistości. Kartoteki cmentarne trzeba było odtworzyć na podstawie spisu z natury. Od momentu powstania cmentarza pogrzebano na nim ponad 100 tysięcy osób.
Od ponad 30 lat na terenie nekropolii działa Społeczny Komitet Opieki nad Zabytkami Cmentarza Ewangelicko-Augsburskiego, którego staraniem odrestaurowano ponad 280 obiektów. Imponująca kaplica Halpertów, będąca największą kaplicą przedpogrzebową w Warszawie, została na przełomie lat 2008/2009 ponownie odrestaurowana z inicjatywy Parafii św. Trójcy, dzięki dotacjom otrzymanym z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz od Stołecznego Konserwatora Zabytków.


           

Na Cmentarzu Ewangelicko-Augsburskim spoczywają między innymi: Szymon Bogumił Zug, Jan Chrystian Schuch i Jan Chrystian Kamsetzer - architekci, Piotr Tepper, bankier i finansista, Samuel Bogumił Linde, autor pierwszego Słownika języka polskiego, Michał Szubert, twórca Ogrodu Botanicznego w Warszawie, malarze Zygmunt Vogel i Wojciech Gerson, muzycy Wilhelm Troszel, Gustaw Frieman i Karol August Freyer, przemysłowcy Emil i Jan Wedlowie, Ludwik Krzywicki - socjolog, biskup męczennik Juliusz Bursche, prof. Stanisław Lorentz, dyrektor Muzeum Narodowego, niestrudzony orędownik odbudowy Zamku Królewskiego w Warszawie oraz liczne grono wybitnych osobistości ze świata nauki, przemysłu i kultury, współtworzących przez z górą dwa stulecia nowoczesne oblicze Warszawy i kraju.

Kaplica Halpertów
Ufundowana została przez Marię ze Słuckich Halpertową dla uczczenia pamięci jej męża Salomona jako mauzoleum rodzinne, a zarazem kaplica przedpogrzebowa. Zaprojektowana została przez Adolfa Schucha (1792 - 1880), dekoracja rzeźbiarska w tympanonie jest dziełem Pawła Malińskiego. Kamień węgielny pod budowę położono w roku 1833, prace zakończono dwa lata później. Uroczystej konsekracji kaplicy, w obecności fundatorki, licznie zgromadzonych parafian i władz kościoła, dokonano 27 marca 1835 r. Odegrano wówczas okolicznościową kantatę, napisaną specjalnie przez Józefa Elsnera do słów Henryka Bogumira Spiessa
(farmaceuta, położył podwaliny pod rodzinną firmę chemiczno-farmaceutyczną w Tarchomime - obecnie Polfa Tarchomin), który zresztą jako pierwszy w czerwcu tego samego roku został wyprowadzony z tej kaplicy na miejsce wiecznego spoczynku. W latach 60. XIX wieku kaplica została przebudowana przez Jana Kacpra Heuricha (1834 - 1887). Figura Chrystusa na ołtarzu (1931) jest repliką rzeźby Stanisława Lewandowskiego, stojącej na grobie Emila i Jana Wedlów. Odbudowana ze zniszczeń wojennych kaplica została ponownie przystosowana do swojej pierwotnej funkcji w latach siedemdziesiątych XX wieku. W 2009 roku obchodzono 175-lecie włączenia Kaplicy do użytku liturgicznego. Odbyło się jej ponowne poświęcenie po generalnym remoncie sfinansowanym przy wsparciu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Stołecznego Konserwatora Zabytków.

         

Ta monumentalna, jak na rozmiary cmentarza, budowla została wzniesiona w stylu doryckim. Dorycki porządek architektoniczny był przeznaczony dla budowli wojskowych.  Zastosowanie  go  dla  budowy  obiektu  sakralnego symbolizuje walkę i zwycięstwo nad śmiercią, jakim było zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa. W sztuce sepulkralnej, w symbolice cmentarnej, przypomina, że śmierć nie jest ostatecznym końcem dla tych, którym religia daje  nadzieję zmartwychpowstania i życia wiecznego.
Styl dorycki charakteryzuje się ciężkimi proporcjami, surowością i monumentalizmem. Klasyczne porządki architektoniczne i architektura dorycka opierały się na proporcjach i symetrii. U podstaw symetrii leżał moduł – ściśle określona wielkość powtarzająca się we wszystkich elementach budowy. Jest rzeczą sporną, czy modułem doryckiej świątyni był tryglif, czy pół szerokości kolumny.


                       
Kaplica Halpertów                                     Styl dorycki

Tympanon, czyli wewnętrzne trójkątne pole frontonu, wypełniają w symetrycznej kompozycji rzeźby aniołów z trąbami co symbolizuje nadejście sądu ostatecznego.

                        
Tympanon Kaplicy Halpertów

Znajdujące się na ścianie frontowej medaliony zawierają sylwetki skrzydlatych postaci – aniołów albo też geniuszy.  W sztuce starożytnej Mezopotamii uskrzydlone Geniusze – babilońsko-asyryjskie boskie istoty – adorowały Drzewo Życia, natomiast w sztuce starorzymskiej skrzydlate Wiktorie – boginie zwycięstwa – trzymały w rękach rondo (okrągły wizerunek) z portretem zmarłego.  Miejsce Geniuszy i Wiktorii zajęli w sztuce chrześcijańskiej aniołowie adorujący Chrystusa lub Matkę Bożą.
                   
W obramowaniu medalionów znajduje się po osiem gwiazd. Ogólnie gwiazda symbolizuje miedzy innymi: boską ideę, boskie oko, bóstwo, Mesjasza, boski ogień, światło niebiańskie, nieskończoność, ideał, szczęśliwość, nadzieję, nieśmiertelność, przeznaczenie. Gwiazda więc prowadzi dusze zmarłych, oświetla im drogę, daje nadzieję na życie wieczne.
We wnętrzu kaplicy znajduje się ołtarz z postacią błogosławiącego zmartwychwstałego Chrystusa  oraz  groby jej fundatorów.

         

Maria ze Słuckich Halpertowa
(zm.1882)

Druga żona zmarłego w 1832 r. Salomona Halperta, bankiera i dzierżawcy monopolu tytoniowego, hojnego ofiarodawcy na cele dobroczynne. Dla uczczenia jego pamięci ufundowała kaplicę przedpogrzebową, spełniającą swoje funkcje od 1835 r., w której od 1900 roku odbywały się także nabożeństwa dla licznie zamieszkującej tereny Woli ludności wyznania ewangelickiego. Pochowana w podziemiach kaplicy.
Borys Halpert (1805 -1861)

Muzyk, dyrektor teatrów warszawskich, uczestnik powstania listopadowego. Przed powstaniem należał do grupy młodych literatów skupionych przy Teatrze Rozmaitości. W latach 1834 - 1836 członek Dyrekcji Rządowej Teatrów Warszawskich, później urzędnik państwowy, od 1845 r. stał się ponownie jednym z dyrektorów teatrów warszawskich. Odznaczał się głęboką kulturą literacką i wiedzą muzyczną, sam śpiewał w chórach lub grywał na skrzypcach w orkiestrze teatralnej. Dbał o wysoki poziom przedstawień, preferował twórczość polską, m. in. wprowadził na scenę utwory Aleksandra Fredry. Popierał operę polską, zagrożoną przez częste występy trup włoskich. Przetłumaczył kilkanaście utworów dramatycznych (m.in. Goldoni, Scribe). Dwukrotnie żonaty — z aktorkami - Józefiną Chojnacką (l 814-1835), z którą miał dwóch synów oraz po jej śmierci - ze słynną z talentu i urody Eleonorą Leontyną Żuczkowską (1803 — 1895). Pochowany w podziemiach kaplicy.



Bibliografia: E. Szulc, Cmentarze ewangelickie w Warszawie, KAW 1989; E. Szulc, Cmentarz Ewangelicko-Augsburski w Warszawie, PIW 1989; K. Mórawski, Przewodnik historyczny po cmentarzach warszawskich, wyd. PTTK „Kraj" 1989; Encyklopedia Warszawy PWN 1975; Polski Słownik Biograficzny; J. Zieliński, Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy, TOnZ, Wirtualny Wszechświat, [online]. Dostęp 30.10.2010]. Dostępny: http://www.wiw.pl/kulturaantyczna/twardecki/termin.asp?et=00101
(opracowanie J. Wojtowicz)