Cmentarz Ewangelicko-Augsburski w
Warszawie znajduje się przy ulicy Młynarskiej 54/58.
Założony w 1792
roku, mniej więcej w tym samym czasie, kiedy powstał
cmentarz
rzymskokatolicki na Powązkach i cmentarz reformowany przy
ul. Żytniej,
na terenach odkupionych od bankiera Karola Schultza (od jego
imienia
pochodzi nazwa ulicy Karolkowej). Wcześniej protestanci
chowali swoich
zmarłych na cmentarzach dla innowierców, w XVII i XVIII w.
usytuowanych w pobliżu arsenału i na terenie dawnej jurydyki
Leszno.
Jest to pierwszy w Polsce cmentarz zaprojektowany przez
architekta, co
wyraźnie widać w czytelności układu alej. Jego plan w
głównym
zarysie jest dziełem Szymona Bogumiła Zuga (1733 - 1807),
budowniczego
m.in. kościoła Świętej Trójcy przy placu Małachowskiego
(dawniej
Placu
Ewangelickim).
W 1822 roku cmentarz został rozszerzony, kolejne
powiększenie nastąpiło
w roku 1858,
przy czym na części zakupionych gruntów wybudowano
wówczas zborowy Dom Sierot i Dom Starców. Pozostałością
dawnego zarysu cmentarza jest tzw. stary mur cmentarny
miedzy alejami C
i D. W czasach powstania kościuszkowskiego, a następnie
listopadowego,
mury i teren cmentarza były wykorzystywane jako linia obrony
polskich
wojsk. Zażarte boje w 1831 roku upamiętnia tablica
na
starym murze
cmentarnym.
Jednak najbardziej ucierpiał cmentarz we wrześniu 1939 roku
podczas
obrony Warszawy
oraz w
czasie powstania
warszawskiego. W sąsiedztwie nekropolii mieściła
się
kwatera ppłk. „Radosława", dowódcy Kedywu, w budynkach Domu
Starców byli rozmieszczeni żołnierze batalionu „Parasol", w
gmachu Telefunkena - żołnierze batalionu „Zośka". W
kancelarii
cmentarza kwaterował ppłk. „Paweł" ze sztabem Zgrupowania
Obwodów AK, a w sąsiednich budynkach - batalion harcerski
„Wigry". Cmentarz był terenem zaciętych walk. Zniszczeniu i
naruszeniu
uległo prawie 60% substancji zabytkowej, cennych pomników i
grobowców, w tym kaplica Halpertów. Wraz z budynkiem
kancelarii spłonęły księgi i archiwum cmentarne, co po
wojnie
uniemożliwiło zlokalizowanie miejsc pochówku wielu wybitnych
i
zasłużonych osobistości. Kartoteki cmentarne trzeba było
odtworzyć na
podstawie spisu z natury. Od momentu powstania cmentarza
pogrzebano na
nim ponad 100 tysięcy osób.
Od ponad 30 lat na terenie nekropolii
działa Społeczny Komitet Opieki nad Zabytkami Cmentarza
Ewangelicko-Augsburskiego, którego staraniem odrestaurowano
ponad 280 obiektów. Imponująca kaplica Halpertów, będąca
największą kaplicą przedpogrzebową w Warszawie, została na
przełomie lat 2008/2009 ponownie odrestaurowana z inicjatywy
Parafii
św. Trójcy, dzięki dotacjom otrzymanym z Ministerstwa
Kultury i
Dziedzictwa Narodowego oraz od Stołecznego Konserwatora
Zabytków.
Na
Cmentarzu
Ewangelicko-Augsburskim
spoczywają
między
innymi: Szymon
Bogumił Zug, Jan Chrystian Schuch i Jan Chrystian Kamsetzer
-
architekci, Piotr Tepper, bankier i finansista, Samuel
Bogumił Linde,
autor pierwszego Słownika języka polskiego, Michał Szubert,
twórca Ogrodu Botanicznego w Warszawie, malarze Zygmunt
Vogel i
Wojciech Gerson, muzycy Wilhelm Troszel, Gustaw Frieman i
Karol August
Freyer, przemysłowcy Emil i Jan Wedlowie, Ludwik Krzywicki -
socjolog,
biskup męczennik Juliusz Bursche, prof. Stanisław Lorentz,
dyrektor
Muzeum Narodowego, niestrudzony orędownik odbudowy Zamku
Królewskiego w Warszawie oraz liczne grono wybitnych
osobistości
ze świata nauki, przemysłu i kultury, współtworzących przez
z
górą dwa stulecia nowoczesne oblicze Warszawy i kraju.
Kaplica
Halpertów
Ufundowana została przez Marię ze Słuckich Halpertową dla
uczczenia
pamięci jej męża
Salomona jako mauzoleum rodzinne, a zarazem kaplica
przedpogrzebowa.
Zaprojektowana została przez Adolfa Schucha (1792 - 1880),
dekoracja
rzeźbiarska w tympanonie jest dziełem Pawła Malińskiego.
Kamień
węgielny pod budowę położono w roku 1833, prace zakończono
dwa lata
później. Uroczystej konsekracji kaplicy, w obecności
fundatorki,
licznie zgromadzonych parafian i władz kościoła, dokonano 27
marca 1835
r. Odegrano wówczas okolicznościową kantatę, napisaną
specjalnie
przez Józefa Elsnera do słów Henryka Bogumira Spiessa (farmaceuta,
położył podwaliny pod rodzinną firmę
chemiczno-farmaceutyczną w
Tarchomime - obecnie Polfa Tarchomin), który zresztą jako
pierwszy w czerwcu tego samego roku został wyprowadzony z
tej kaplicy
na miejsce wiecznego spoczynku. W latach 60. XIX wieku
kaplica została
przebudowana przez Jana Kacpra Heuricha (1834 - 1887).
Figura
Chrystusa na ołtarzu (1931) jest repliką rzeźby Stanisława
Lewandowskiego, stojącej na grobie Emila i Jana Wedlów.
Odbudowana ze zniszczeń wojennych kaplica została ponownie
przystosowana do swojej pierwotnej funkcji w latach
siedemdziesiątych
XX wieku.
W
2009
roku obchodzono 175-lecie włączenia Kaplicy do użytku
liturgicznego. Odbyło się jej ponowne poświęcenie po
generalnym
remoncie sfinansowanym
przy
wsparciu
Ministerstwa
Kultury i
Dziedzictwa Narodowego oraz Stołecznego Konserwatora
Zabytków.
Ta monumentalna, jak na rozmiary cmentarza, budowla
została
wzniesiona w stylu doryckim. Dorycki porządek
architektoniczny był
przeznaczony dla budowli wojskowych.
Zastosowanie go
dla budowy obiektu sakralnego symbolizuje
walkę i
zwycięstwo nad śmiercią, jakim było zmartwychwstanie Jezusa
Chrystusa.
W sztuce sepulkralnej, w symbolice cmentarnej, przypomina,
że śmierć
nie jest ostatecznym końcem dla tych, którym religia
daje
nadzieję zmartwychpowstania i życia wiecznego.
Styl dorycki charakteryzuje się ciężkimi proporcjami,
surowością
i monumentalizmem. Klasyczne porządki architektoniczne
i
architektura dorycka opierały się na proporcjach i symetrii.
U podstaw
symetrii leżał moduł – ściśle określona wielkość
powtarzająca się we
wszystkich elementach budowy. Jest rzeczą sporną, czy
modułem doryckiej
świątyni był tryglif, czy pół szerokości kolumny.
Kaplica
Halpertów
Styl dorycki
Tympanon, czyli
wewnętrzne
trójkątne pole frontonu, wypełniają w symetrycznej
kompozycji
rzeźby
aniołów z trąbami co symbolizuje nadejście sądu
ostatecznego.
Tympanon Kaplicy Halpertów
Znajdujące się na ścianie frontowej medaliony
zawierają sylwetki
skrzydlatych postaci – aniołów albo też geniuszy. W
sztuce
starożytnej Mezopotamii uskrzydlone Geniusze –
babilońsko-asyryjskie
boskie istoty – adorowały Drzewo Życia, natomiast w sztuce
starorzymskiej skrzydlate Wiktorie – boginie zwycięstwa –
trzymały w
rękach rondo (okrągły wizerunek) z portretem zmarłego.
Miejsce
Geniuszy i Wiktorii zajęli w sztuce chrześcijańskiej
aniołowie
adorujący Chrystusa lub Matkę Bożą.
W obramowaniu
medalionów
znajduje się po osiem gwiazd. Ogólnie gwiazda symbolizuje
miedzy
innymi: boską ideę, boskie oko, bóstwo, Mesjasza, boski
ogień,
światło niebiańskie, nieskończoność, ideał, szczęśliwość,
nadzieję,
nieśmiertelność, przeznaczenie. Gwiazda więc prowadzi dusze
zmarłych,
oświetla im drogę, daje nadzieję na życie wieczne.
We wnętrzu kaplicy znajduje się ołtarz z postacią
błogosławiącego zmartwychwstałego Chrystusa oraz
groby jej
fundatorów.
Maria ze Słuckich Halpertowa
(zm.1882)
Druga
żona
zmarłego
w
1832
r.
Salomona
Halperta,
bankiera
i dzierżawcy
monopolu tytoniowego, hojnego ofiarodawcy na cele
dobroczynne. Dla
uczczenia jego pamięci ufundowała kaplicę przedpogrzebową,
spełniającą
swoje funkcje od 1835 r., w której od 1900 roku odbywały się
także nabożeństwa dla licznie zamieszkującej tereny Woli
ludności
wyznania ewangelickiego. Pochowana w podziemiach kaplicy.
Borys Halpert
(1805 -1861)
Muzyk,
dyrektor
teatrów
warszawskich,
uczestnik
powstania
listopadowego.
Przed
powstaniem
należał
do grupy młodych
literatów skupionych przy Teatrze Rozmaitości. W latach 1834
-
1836 członek Dyrekcji Rządowej Teatrów Warszawskich,
później urzędnik państwowy, od 1845 r. stał się ponownie
jednym
z dyrektorów teatrów warszawskich. Odznaczał się głęboką
kulturą literacką i wiedzą muzyczną, sam śpiewał w chórach
lub
grywał na skrzypcach w orkiestrze teatralnej. Dbał o wysoki
poziom
przedstawień, preferował twórczość polską, m. in. wprowadził
na
scenę utwory Aleksandra Fredry. Popierał operę polską,
zagrożoną przez
częste występy trup włoskich. Przetłumaczył kilkanaście
utworów
dramatycznych (m.in. Goldoni, Scribe). Dwukrotnie żonaty — z
aktorkami
- Józefiną Chojnacką (l 814-1835), z którą miał
dwóch synów oraz po jej śmierci - ze słynną z talentu i
urody Eleonorą Leontyną Żuczkowską (1803 — 1895). Pochowany
w
podziemiach kaplicy.
Bibliografia:
E. Szulc, Cmentarze ewangelickie w Warszawie, KAW 1989;
E. Szulc,
Cmentarz Ewangelicko-Augsburski w Warszawie, PIW 1989;
K.
Mórawski,
Przewodnik historyczny po cmentarzach warszawskich, wyd.
PTTK „Kraj"
1989; Encyklopedia Warszawy PWN 1975; Polski Słownik
Biograficzny; J.
Zieliński, Atlas dawnej architektury ulic i placów
Warszawy,
TOnZ, Wirtualny Wszechświat, [online]. Dostęp
30.10.2010]. Dostępny:
http://www.wiw.pl/kulturaantyczna/twardecki/termin.asp?et=00101 (opracowanie J. Wojtowicz)